ΣΠΥΡΟΣ ΛΟΥΛΑΚΑΚΗΣ
ΑΡΘΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΔΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ
1944
[
επιλεγέντα αποσπάσματα
από
το άρθρο του
Σπύρου
Γ. Λουλακάκη
«Στοχασμοί για
το έργο του Καζαντζάκη»
(το συγκεκριμένο
άρθρο (1944)
αναφέρεται
κυρίως
στην
«Οδύσεια» του Νίκου Καζαντζάκη)
( το
πρωτότυπο άρθρο σε πολυτονικό)]
«Στο στόμα του «Οδυσέα» «το αγέρας» παίρνει
καινούργιο φλογερό νόημα, το νόημα που ο Ήρωας κι’ όχι ο συγκεκριμμένος
ιστορικός άνθρωπος δίνει στη λέξη σα φτάσει στ’ ακρόσκαλο της πιο ψηλής δυνατής
πραγματοποίησης.
Παρακολουθήσαμε το ταξίδι του «Οδυσέα»:
κανένα σχήμα δεν το εχώρεσε. ούτε η Ομορφιά, ούτε η Δικαιοσύνη, ούτε
η Πολιτεία στη στιγμιαία πληρότητα που απέκτησαν μέσα στα σύνορα τόπου και
χρόνου. Κατάκτησε διαδοχικά το καθένα απ’ αυτά σα σκοπούς και τα γέμισε με το
περιεχόμενο του αγώνα και της προσπάθειάς του. τα εκμηδένισε γιατί
ήρε το χάσμα και την απόσταση ανάμεσα σ’ αυτόν κι’ αυτά.
Θα ’πρεπε ίσως, όμως, πριν προχωρήσουμε να
επιμέναμε σε μερικά ερωτήματα.
Κατάκτησε πραγματικά την Ομορφιά ο
«Οδυσέας»; Ο κ. Λαούρδας στο «Κριτικό Δοκίμιό» του αμφιβάλλει: « Ο «Οδυσέας»
θα πρέπει να έχει σάπια ψυχή και σάπιες αισθήσεις όταν αφήνει την Ελένη...»
Ασφαλώς ο «Οδυσέας» δεν κατάκτησε την
Ελένη με τον τρόπο που θα το ήθελε ίσως ο κ. Λαούρδας. Ο τρόπος αυτός όμως ήταν
ο μόνος δυνατός.
Ας μας επιτραπεί ένα κάπως τραχύ ύφος. Το απόλυτο δεν υπάρχει μόνο αντικειμενικά
έξω από μας σαν οδηγητικό σημείο προσανατολισμού. υπάρχει προ πάντων βαθειά ριζωμένο μέσα μας, σαν μερική ή απόλυτη δυνατότητα της
όρασής μας να το διακρίνει, πραγματοποιώντας έτσι τις προϋποθέσεις που θα
γίνουν αιτία να σφενδονιστούμε μετά δημιουργικά σ’ αυτό.
Κι αν είναι έτσι, θα πρέπει πάντα να
αξιούμε απ’ την ψυχή μας, κατάσταση επιφυλακής, για να μπορούμε ανάλογα να
μεταθέτουμε το σημείο της ισορρόπησής μας και το κατευθυντήριό μας βέλος ώστε
να βρισκόμαστε πάντα κατάντικρυ στο σκοπό.
Απ’
τη στιγμή όμως πού ένας σκοπός γίνεται εύκολος, παύει να υπάρχει σα σκοπός,
αυτοκαταλύεται, και πρέπει ξανά να τεντώσουμε το τόξο προς νέους ορίζοντες.
Ο ορίζοντας αυτός είναι οι
αντικειμενικοποιημένες μορφές του πνεύματος. Πάντως κινούμενη και σε παντοτινή
εγρήγορση θα πρέπει να βρίσκεται η θέληση, κι’ ικανή όχι μονάχα να υποτάσσει το
σκοπό της, αλλά και να τον αρνείται σαν γίνει εύκολος και συνεπώς ανάξιός της.
Είπαν πως ο «Οδυσέας» θα ‘παιρνε γνώση της
δύναμής του αν αρνιόταν την Ελένη, αφού θα την είχε κατακτήσει έστω και φυσικά,
κοινά, ανθρώπινα.
Ο «Οδυσέας» δεν είναι η ψυχή «που δε
γεμίζει με τίποτα… που απογοητεύεται πριν κατακτήσει το ιδανικό της» αλλ’ είναι η διαρκώς «στρατευόμενη» ψυχή που
αρνείται σταθμούς κι’ ανάπαυση γιατί ξέρει πως η αδράνεια αποτελεί ήττα και
λιποταξία.
Πρέπει ν’ αγαπήσεις το σκοπό, αλλά να
πιστέψεις μόνο στο τόξο σου: γιατί σκοπός είναι το τελευταίο οροθέσι που
κατακτά κάθε φορά το βέλος.
Ο «Οδυσέας»
αντιπροσωπεύει υπερανθρώπινο σύμβολο που
διαγράφει μια τροχιά πέρα από κάθε νόμο ιστορικότητας.
Έτσι θα μπορούσαμε να εννοήσουμε το μηδέν
που τόσο μας θορύβησε κι’ ενόχλησε τα ήρεμα έργα μερικών. Το μηδέν που
τερματίζει την ηρωϊκή πορεία του «Οδυσέα» αποτελεί το έσχατο «Ένα» που παύει να
είναι αγώνας, κίνηση, τάση, έλξη, αλλ’ έχει αυτάρκεια κι’ «αναπαύεται» όπως
λέγει ο Πλάτων. Το έσχατο «Ένα» που
είναι συνάμα θέση και άρνηση του κοσμοείδωλου. Η λέξη μηδέν ορίζει κι’ αυτή
κάτι, το μηδέν έχει τη δική του φυσιογνωμία και θα μπορούσαμε να πυκνώσουμε τον
«αγέρα» για να του δώσουμε ένα οποιοδήποτε ιδεϊκό προσωπείο.
Είπαμε πως στο τέλος της πορείας του ο «Οδυσέας», κερδίζει την απόλυτη συνταύτιση με το πνεύμα, τον «αγέρα». Ο ίδιος,
στη διάρκεια της διαδρομής, με τον αγώνα του, τη πάλη του, κατέστρεψε την ύλη
που τον αποτελούσε, τη μετουσίωσε σε φως, πνεύμα κι’ έτσι ο θάνατος σαν έρθει
δεν θα βρει παρά στάχτη και αποκαϊδια.
Ο κ.
Λαούρδας απορεί γιατί ο «Οδυσέας» άφησε την πολιτεία του κι’ έφυγε άτομο μόνο
κι’ εξόριστο να πεθάνει στο Νότιο Πόλο.
Ο «Οδυσέας»,
όσο και για τον Ποιητή ν’ αποτελεί Ήρωα
και Σύμβολο αντιμετωπίζει κι’ αυτός το φυσικό θάνατο κι’ ενανθρωπίζεται μπροστά
σ’ αυτόν.
Ο «Οδυσέας» εγκαταλείπει τους ανθρώπους,
γιατί ξέρει πως στο Θάνατο μπροστά βρίσκεται κανείς μόνος κι’ η Μεγάλη Μυστική
Πράξη, χάνει την ιερότητά της κοντά στο θόρυβο της ζωής.
Έδωσε στους ανθρώπους σε προσπάθεια και
μόχθο προσωπικά όλο του τον εαυτό και
τώρα γαλήνιος και δυνατός φεύγει μόνος, να σβύσει, να γύρει και να ενωθεί με
τον κόσμο.
Είπαν πως ο «Οδυσέας» είναι ατομιστής. Κι’
όμως η ζωή του υπήρξε η πιστή εφαρμογή
ενός κοινωνικού συμβολαίου – δεν
αρνήθηκε βιωτική κοινοπραξία.
Άφησε
στους ανθρώπους Διαθήκη, ένα γιγαντιαίο ανθρώπινο μέτρο επιμονής,
αγωνιστικής θέλησης και συντροφικού μόχθου.
Ενορχήστρωσε όλο του τον εαυτό κάτω από την κατηγορική προσταγή του χρέους
και κράτησε μόνο του δικαίωμα, το δικαίωμα να πεθάνει μόνος.»
[ Το (πλήρες) άρθρο-μελέτη του Σπύρου
Γ. Λουλακάκη
«Στοχασμοί για το έργο του
Καζαντζάκη»,
αναφερόμενο κυρίως στην «Οδύσεια» του
Νίκου Καζαντζάκη, δημοσιεύθηκε στο περ.
«Φιλολογικά
Χρονικά»,
Έτος Α’, τεύχη 9-12,
Αθήνα 30 Ιουνίου 1944, (σ. 405-412)]
Λόγος Έμφρων