ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΟΥΛΗΣ
«Η αρμονία της μουσικής
κατά Πυθαγόραν»
άρθρο (1924)
Η αρμονία της
μουσικής
κατά Πυθαγόραν
Το μέγιστον βιβλίον της φύσεως το περιεκτικώτατον παντός είδους σοφίας,
τέχνης, και επιστήμης και ανεξάντλητον εις θησαυρούς, όπερ διά τοτο και σύμπαν ονομάζεται, είναι προϊόν αρίστου τεχνίτου, ως
εκ της ασυλλήπτου αυτού αρμονικής
τελειότητος και του υπερθαυμασίου αυτού κάλλους και μεγαλείου. Όθεν και ο ημέτερος πατριώτης
ο μουσικώτατος Πυθαγόρας εκάλεσεν αυτό Κόσμον.
Την προσφυεστάτην ταύτην ονομασίαν έδωκεν εις αυτό ως εκ της κυριωτέρας αυτού
ιδιότητος του να κινήται εν άκρα τάξει και αρμονία απ’ αρχής της δημιουργίας αυτού και εις
τους απεράντους αιώνας ο κόσμος αυτός είναι
και θα είναι ο μέγας διδάσκαλος απάσης της
ανθρωπότητος εις όλους τους αιώνας.
Εξ αυτού ήντλησαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, οι φιλόσοφοι και οι καλλιτέχναι,
τα πρώτα νάματα πάσης ανθρωπίνης σοφίας και τέχνης και ανήγαγον αυτάς εις το ύψιστον σημείον
της εφικτής κατ’ άνθρωπον τελειότητος.
Η Μουσική μία των ωραίων τεχνών είναι
και αυτή προϊόν της φύσεως, ως και αι
λοιπαί τέχναι, και εκ του αρχικού αυτής στοιχείου της αρμονίας έδωκεν αύτη την
ονομασίαν Κόσμον εις την φύσιν. Η
Μουσική εξετάζει τον ήχον. Ο ήχος κατά τον Πυθαγόραν είναι φυσικόν τι, όπερ ως εκ της οξύτητος
και βαρύτητος αυτού έχει σχέσιν και προς
τους αριθμούς.
Όθεν η Μουσική ανάγεται εις τας φυσικομαθηματικάς επιστήμας και πρώτος ο ημέτερος Πυθαγόρας ανήγαγεν αυτήν εις επιστήμην, ενώ οι προ αυτού εθεώρουν την Μουσικήν ως μίαν πρακτικήν και εμπειρικήν τέχνην. Και πάντες δέ οι μετ’ αυτού ακμάσαντες και γράψαντες περί Μουσικής άριστοι φιλόσοφοι και μουσικοί εστηρίχθησαν εις τας περί Μουσικής θεωρίας του Πυθαγόρου, όσον αφορά το αρμονικόν, το ρυθμικόν και το ηθικόν στοιχείον αυτής. Στενώτατα ο Πυθαγόρας συσχετίσας την ανθρωπίνην Μουσικήν προς την Μουσικήν της φύσεως ανεκάλυψεν ότι, η ανθρωπίνη Μουσική είναι μίμησις της φυσικής Μουσικής.
Εξετάσας ο Πυθαγόρας τας αρμονικάς κινήσεις των 7 πλανητών του ημετέρου ηλιακού συστήματος και τας υπ’ αλλήλων
αποστάσεις, τας οποίας υπήγαγεν υπό αριθμητικάς σχέσεις και αναλογίας, εσχημάτισε την γνώμην, ότι
κινούμενοι οι πλανήται ούτοι περί τον
ήλιον αποτελούσι θαυμασίαν μουσικήν αρμονίαν.
Ο εκ της αφαντάστου αρμονικής κινήσεως παραγόμενος ήχος εκάστου πλανήτου,
έχει άμεσον ή έμμεσον σχέσιν προς τον ήχον των λοιπών πλανητών. Την μουσικήν αρμονίαν των ήχων
τούτων ομού παραγομένων είναι αδύνατον ν’
αντιληφθή ο άνθρωπος, κατά Πυθαγόραν, ως εκ της ανεκφράστου ηδύτητος και της
άκρας αυτής τελειότητος.
Και εκείνοι μεν των πλανητών, οι οποίοι ευρίσκονται πλησιέστερον προς τον
ήλιον, ως ελκόμενοι ισχυρότερον και κινούμενοι επομένως ταχύτερον, αποτελούσι τους
οξυτέρους ήχους, οι δε απώτερον του ηλίου
αφιστάμενοι, ως ελκόμενοι ασθενέστερον και κινούμενοι επομένως βραδύτερον,
παράγουσι τους βαρυτέρους. Ίνα δε
παράγηται μία τοιαύτη ανέκφραστος αρμονία,
πρέπει οι πλανήται να ευρίσκωνται εν αριθμητική σχέσει και αναλογία προς τον ήλιον και προς αλλήλους.
Προς την ανέκφραστον ταύτην του ουρανού μουσικήν αρμονίαν, ο φιλόσοφος
μουσικός, εφήρμοσε την ανθρωπίνην μουσικήν και εσχημάτισε τας πρώτας συμφωνίας την
διά 4, την διά 5 και την δι’ απασών. Και εις μεν την μουσικήν κλίμακα συνισταμένην πρότερον εξ 7 φθόγγων ή φωνών της υπάτης, παρυπάτης, λιχανού, μέσης, παραμέσης,
παρανήτης και νήτης, παρέθηκε νέαν φωνήν μεταξύ της παραμέσης και παρανήτης, την
λεγομένην τρίτην, από της μέσης
φωνής και απετέλεσε το οκτάχορδον σύστημα, τας δε απ’ αλλήλων αποστάσεις των φθόγγων ή φωνών εκάλεσε τόνους και τα συστήματα των τόνων
συμφωνίας ή αρμονίας.
Η σχέσις των φθόγγων της κλίμακος προς αλλήλους
είνε στενή, αλλ’ υπάρχουσι και φθόγγοι οίτινες
έχουσι στενοτέραν προς αλλήλους σχέσιν, ως
είναι ο Αος, ο Δος, ο Εος και ο Ηος, διότι ο ήχος των φθόγγων αυτών συνεκφωνουμένων
προξενεί χάριν και ηδύτητα εις την
ψυχήν.
Προς διακανόνισιν δε της αρμονίας παρέλαβε τέσσερας χορδάς ισομήκεις και ισοπαχείς και εξήρτησεν εξ αυτών
διάφορα βάρη έχοντα ανάλογον σχέσιν προς άλληλα. Και εκ μεν της πρώτης χορδής εξήρτησε
βάρος 6 οκ., εκ δε της δευτέρας χορδής εξήρτησε
βάρος 8 οκ., εκ δε της τρίτης χορδής
εξήρτησε βάρος 9 οκ., και εκ της τετάρτης χορδής εξήρτησε βάρος 12 οκάδ.
Κρούσας έπειτα ταυτοχρόνως τας χορδάς ταύτας αντελήφθη, ότι παρήχθη μία
συμφωνία ήχων ευάρεστος εις την ψυχήν. Συνέκρινε κατόπιν τα βάρη και παρετήρησεν
ότι οι αριθμοί αυτών έχουσι σχέσιν
στενήν προς αλλήλους. Την σχέσιν ταύτην εκάλεσεν αρμονικήν και αριθμητικήν.
Και μεταξύ μεν των αριθμών 6 και 8 υπάρχει λόγος επίτριτος, διότι ο 8 γίνεται εκ του 6 σύν τω τρίτω του 6 ήτοι τώ 2.
8 = 6 σύν 2.
Μεταξύ δε των αριθμών 6 και 9 υπάρχει λόγος ημιόλιος, διότι ο αριθμός 9 γίνεται εκ του 6 σύν τω ημίσει του αυτού αριθμού, ήτοι τω 3.
9 = 6 σύν 3.
Μεταξύ δε των αριθμών 6 και 12 υπάρχει λόγος διπλάσιος, διότι ο αριθμός 12 γίνεται εκ του 6 σύν τω ιδίω αριθμώ, ήτοι τω 6.
12 = 6 σύν 6.
Επίσης μεταξύ των αριθμών 8 καί 12 υπάρχει λόγος ημιόλιος, διότι 12 = 8 συν 4.
Μεταξύ δε των αριθμών 8 και 9 υπάρχει λόγος απόγδοος, διότι ο 9 γίνεται εκ του 8 συν τω ογδόω αυτού, ήτοι τη μονάδι.
9 = 8 συν 1.
Μεταξύ 9 και 12 υπάρχει λόγος επίτριτος, διότι 12 = 9 συν 3.
Ούτω λοιπόν ο αριθμός 35 περιέχει το όλον των συμφωνιών, διότι το άθροισμα των αριθμών 6 συν 8 συν 9 συν 12 = 35.
Αλλ’ ο αριθμός 35 είναι και το άθροισμα των δύο
πρώτων αριθμών του 2 και του 3, του αρτίου και του περιττού εις τον κύβον, διότι 2 εις τον κύβον συν 3 εις τον κύβον = 35.
Η θεωρία αύτη του Πυθαγόρου ενίσχυσε την Μουσικήν και προήγαγε αυτήν εις
επιστήμην. Και το σύστημα τούτο του ημετέρου συμπολίτου επεκράτησε κατόπιν εν τη
Ελληνική Μουσική τη προχριστιανική και τη Βυζαντινή, ήτις είναι διάδοχος της
πρώτης.
Ιωάννης
Κουκούλης
[ Το άρθρο του
Ιωάννη Κουκούλη
«Η
αρμονία της μουσικής κατά Πυθαγόραν»
δημοσιεύθηκε στο
περ. «Μηνιαία
Επιθεώρησις»,
Σάμος, Βαθύ, Έτος Α’, φυλλάδια 8-9,
Φεβρουάριος-Μάρτιος 1923, (σ. 8-9.]
Λόγος Έμφρων