ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ
Αδαμάντιος
Αδαμαντίου
«Μια Μακρυνή Αυτοκρατορία:
Οι μεγάλοι Κομνηνοί της Τραπεζούντος»
άρθρο,
1916
Η χώρα, η οποία εξετείνετο από του Άλυος
ποταμού έως Καύκασον επί της Ν. παραλίας της Μαύρης θαλάσσης, η οριζομένη εκ Δ από την Βιθυνίαν και Φρυγίαν, εκ Ν από την Καππαδοκίαν, εξ Α από την Γεωργίαν και την Αρμενίαν, απετέλει το αρχαίον
βασίλειον του Πόντου και της Παφλαγονίας, το οποίον εδόξασε με τους πολέμους του εναντίον των κοσμοκρατόρων Ρωμαίων ο ακούραστος
και ατρόμητος Μιθραδάτης ο Ζ’ ο επιλεγόμενος Ευπάτωρ, και ακόμη ο Μιθραδάτης ο
Μέγας (περί το 100 π .Χ.).
Μέρος των χωρών τούτων απετέλεσε κατά τον Μεσαίωνα το θέμα, ήτοι τον νομόν, της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Χαλδίαν. Αλλ’
όταν από τας αρχάς του ΙΑ αιώνος οι
Σελτζουκίδαι Τούρκοι κατακτήσαντες την Μ. Ασίαν ίδρυσαν το Σουλτανάτον του Ικονίου (1074 — 1294), απεχώρισαν εντελώς την μεγάλην
Βυζαντινήν ταύτην επαρχίαν από της αλλης Αυτοκρατορίας, και πλειστάκις οι
διοικηταί και στρατηγοί του βυζαντινού τούτου θέματος, οι Γεβράδες, Θεόδωρος
και Kωvσταντίνος, ο Γρηγόριος ο Ταρωνίτης, κατέστησαν σχεδόν ανεξάρτητοι χωροδεσπόται.
Μεγάλαι αληθώς ιστορικαί τύχαι της Τραπεζούντος εφυλασσοντο υπό της
ιστορικής μοίρας εις αυτήν κατά την διάλυσιν της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας εκ της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των
Λατίνων Σταυροφόρων της Δ’ Σταυροφορίας. Γόνος του μεγάλου αυτοκρατορικού οίκου
των Κομνηνών, ο Αλέξιος ο Κομνηνός, επήγεν εις την χώραν, συνήθροισε μισθοφορικά
στρατεύματα εκ των Ιβήρων και άλλων βαρβαρικών φυλών του Καυκάσου, έδιωξε τον
Βυζαντινόν διοικητήν της Τραπεζούντος και ανεκήρυξεν εαυτόν αυτοκράτορα.
0ι Κομνηνοί κατήγοντο εκ του τόπου, και ο Αλέξιος ο Κομνηνός έγεινε δεκτός
ευχαρίστως εις την χώραν, εις την οποίαν εκόμιζε το μεγαλείον μιας
Αυτοκρατορίας με ισχυράν δυναστείαν, την δυναστείαν των Μεγάλων Κομνηνών, ως ωνομάσθησαν
εις την ιστορίαν.
Η Τραπεζούς
ήκμαζε την εποχήν αύτήν περισσότερον από κάθε άλλην εποχήν. Ήτο πλουσία και ευδαίμων, έχουσα καλόν λιμένα, όστις ήτο το αναγκαστικόν κέντρον εμπορίου μεγάλου μεταξύ του Ευξείνου Πόντου και των παραποταμίων χωρών του Ευφράτου. Υπερήφανος η Τραπεζούς ότι έγεινεν πρωτεύουσα μιάς Αυτοκρατορίας όσον και αν ήτο αύτη μικρά, απένειμεν εις τον ιδρυτήν την επωνυμίαν του Μεγάλου. Και ούτως η μεγάλη Βυζαντινή Αυτοκρατορία επέζησεν ακόμη εις τους απογόνους αυτής εις τα κατά την Φραγκοκρατίαν ακμάσαντα Ελληνικά κράτη, εις την Πελοπόννησον, εις την Ήπειρον, εις την Θεσσαλονίκην, εις την
Νίκαιαν, εις την Τραπεζούντα. Γόνοι μεγάλων
οίκων της Κωνσταντινουπόλεως, οι Παλαιολόγοι, οι Άγγελοι, οι Λασκάρεις,
οι Κομνηνοί διεσπάρησαν ανά τας Ελληνικάς χώρας, ανέπνευσαν τον καθαρόν αέρα
των βουνών, έζησαν τον βίον του στρατοπέδου, συνανεμίγησαν με τους γηγενείς και
γεμάτους ζωήν αγρότας και ορεσιβίους Έλληνας κα προσέλαβον και αυτοί ζωήν, η
οποία εκοιμάτο μέσα των νεκρωμένη από το βάρος του επισήμου βυζαντινού βίου. Αλλά
και αυτοί προσέδωκαν εις τους
ανυποτάκτους και αξέστους εκείνους ορεσιβίους το πνεύμα της συνοχής, της
τάξεως, της πειθαρχίας, το οποίον τους έλειπεν. Και από την ένωσιν αυτήν εξήλθε
μία νέα Ελλάς, αναπνέουσα εις ορίζοντας ευρυτέρους και ελευθερωτέρους. Και αναφαίνεται
κατά τας ημέρας της πτώσεως μιάς αιωνοβίου Αυτοκρατορίας το μέγα και καινοφανές
ιστορικόν γεγονός της από των ερειπίων αυτής αναγεννήσεως μιάς νέας, γεμάτης δύναμιν,
εθνικής ζωής.
Όλα τα Ελληνικά αυτά κράτη είχον εν μέγα όνειρον: την αναστήλωσιν της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το όνειρόν των δεν το κατώρθωσαν. μόνον η Αυτσκρατορία της Νικαίας ανεστήλωσε δια
δύο ακόμη αιώνας την ρωμαϊκήν βασιλείαν. Η μεγάλη προσπάθειά των κατετρίβη εις αντιζηλίας
και έριδας και αγώνας, πολλάκις αιματηρούς, όχι μόνον εναντίον των ξένων κατακτητών, αλλά και εναντίον αλλήλων. Από την μεγάλην όμως προσπάθειαν αυτήν εξεπήδησεν μία μεγάλη αναγέννησις: εις τα γράμματα, εις την τέχνην, εις τον όλον βίον, ακόμη εις την όλην ιδέαν του Ελληνισμού.
Από την αναγέννησιν αυτήν την Ελληνικήν νομίζουν όλοι συνήθως, ότι
έμεινε μακράν η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος. Είναι αληθές, οτι η μακρυνή
Αυτοκρατορία έζη και επάλαιεν αγώνα υπάρζεως εν μέσω ξένων και βαρβάρων λαών,
και ότι η ιστορία αυτής συνυφάνθη πάρα πολύ με τους Ασιατικούς λαούς. Το Κράτος
της Τραπεζούντος παλαίει εις την αρχήν της υπάρξεώς του με το Κράτος της
Νικαίας, με τους Λατίνους, με τους Τούρκους Σελτζουκίδας. Αργότερα έχει να
παλαίση με τους διαφόρους Ασιατικούς λαούς, οίτινες περιβάλλουσι και ενοχλούσιν
αυτό, με τους ηγεμόνας της Ιβηρίας, με τους Αρμενίους εμίρας, με τους
Τουρκομάνους αρχηγούς. Ιδίως με τους τελευταίους τούτους ήλθον εις σχέσεις
πολλάς, ακόμη και εις επιγαμίας, οι Αυτοκράτορες της Τραπεζούντος. Από τα βάθη
της Ασίας ορμήσαντα κατά τον ΙΔ’ αιώνα από Χριστού δύο Τουρκομανικά στίφη,
επονομαζόμενα του Λευκού Κριού και του Μέλανος Κριού, ίδρυσαν ισχυράς
δυναστείας πολύ πλησίον των Ελλήνων της Μ. Ασίας, το μεν εις την Μεσσοποταμίαν,
το δε κατά την Καππαδοκίαν.
Οι ηγεμόνες ούτοι του Λευκού Κριού και οι Αυτοκράτορες της Τραπεζούντος
εζήτησαν πολλάκις να ενισχύσωσιν εαυτούς δι’ επιγαμιών όπως δυνηθώσι να
υπερασπισθώσι τα κράτη των μετά του απειλούντος αυτά χειμάρρου των Οθωμανών,
και μάλιστα με τον ηγεμόνα του Λευκού Κριού Ουζούν Χασσάν. Ήσαν περιζήτητοι από
τους διαφόρους ηγεμόνας των Ασιατικών λαών και των διαφόρων λαών του Καυκάσου
αι πορφυρογέννητοι κόραι του Παλατίου της Τραπεζούντος δια το κάλλος αυτών. Και
αι κόραι των μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντος εστέλλοντο ως νύμφαι προστάτιδες
της μακρυνής Αυτοκρατορίας όχι μόνον εις την Κωνσταντινούπολιν, αλλά και εις τα
χώρας του Μέλανος Κριού και του Λευκού Κριού, και εις άλλων βαρβάρων λαών τας
χώρας.
Εις την μακρυνήν όμως εκείνην Αυτοκρατορίαν. της οποίας η ιστορία τόσον στενώς συνυφάνθη μετά των βαρβάρων Ασιατικών λαών, οι μεγάλοι
Κομνηνοί εξηκολούθησαν και ανεστήλωσαν την μακραίωνα παράδοσιν του Βυζαντινού
μεγαλείου και του Ιερού Παλατίου. Ολόκληρος η λεπτεπίλεπτος Βυζαντινή ιεραρχία, αι μεγάλαι επιβάλλουσαι τελεταί του Ιερού Παλατίου ανέζησαν εις τας μακρυνάς
αυτάς χώρας, τας οποίας περιέβρεχον τα κύματα του Ευξείνου Πόντου και
περιέκλυζον τα κύματα. τόσων βαρβάρων λαών. Εις τους τοίχους των λαμπρών παλατίων της Τραπεζούντος ήσαν εζωγραφημένοι οι μεγάλοι προπάτορες Κομνηνοί και ενεψύχωναν την υπερηφάνειαν των επερχομένων αυτοκρατορικών
γενεών. Εις τας μεγαλοπρεπείς εξοχικάς επαύλεις, εις τα υλομανούντα δάση της χώρας ετέρποντο οι Μεγάλοι
Κομνηνοί με τους Πατρικίους και τας ζωστάς, τας μεγάλας κυρίας της αυλής, εις εορτάς
και αγωνίσματα και κυνηγέσια.
Πρέσβεις τουρκομανικών λαών, του Λευκού
και Μελανός Κριού, πρέσβεις των ποικιλωνύμων λαών του Καυκάσου, πρέσβεις των
βαρβάρων Ασιατικών φυλών, ήρχοντο να ζητήσουν, ως χάριν και τιμήν δια τους ηγεμόνας
αυτών, την χείρα μιάς πορφυρογεννήτου, και αι ονομασταί δια το κάλλος αυτών
Κομνηναί επήγαιναν μεταξύ βαρβάρων λαών να προσδώσουν την ημερότητα και την
λεπτότητα του μεγάλου Βυζαντινού πολιτισμού.
Ασφαλή μνημεία της αναγεννήσεως του
Βυζαντινού βίου εις την Τραπεζούντα παρέμειναν
σπουδαία μνημεία τέχνης του ΙΓ’
αιώνος, και ιδίως
τα μεγάλα αυτής μοναστήρια, αι μεγάλαι
εκκλησίαι της Χρυσοκεφάλου
και της Αγίας Σοφίας. Είχε και
η Τραπεζούς, πόλις βασιλεύουσα
και αυτή, την ιδικήν
της Αγίαν Σοφίαν.
Εκ της
Τραπεζούντος κατήγετο Γεώργιος ο Τραπεζούντιος, εις
την Τραπεζούντα εγεννήθη
ο μέγας Βησσαρίων, ο Γεώργιος ο Αμοιρούτζης.
πολυάριθμοι άλλοι λόγιοι Βυζαντινοί, Μιχαήλ ο Πανάρετος, Ανδρέας ο Λιβαθηνός, Ιωάννης ο
Ευγενικός, ο περίφημος δια την
άκαμπτον ορθοδοξίαν του μητροπολίτης Εφέσου
Μάρκος ο Ευγενικός. Έπειτα, η κατά τους αιώνας της
δουλείας άνθησις του
Ελληνισμού εις την Τραπεζούντα, τα σχολεία, τα
περί αυτήν μοναστήρια, τα μνημεία της τέχνης, τα
παλαιά χειρόγραφα είναι η κληρονομιά και η αντανάκλασις της αναλαμπής των ενδόξων χρόνων της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων
Κομνηνών.
Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος υπήρξε το τελευταίον υπό
του Μωάμεθ
καταλυθέν Ελληνικόν κράτος (1441). Την πτώσιν της μεγάλης πόλεως των Κομνηνών εστεφάνωσε με τον
στέφανον του
μαρτυρίου η τραγική
τύχη του
τελευταίου αυτής Αυτοκράτορος Δαβίδ του
Κομνηνοΰ και ολοκλήρου του οίκου αυτού,
όταν μετά έτη πολλά (1470) εσφαγίασεν αυτούς ο κατακτητής.
Εις την Αισχυλείου
τραγικού μεγαλείου τύχην
εκείνην ελάμπρυνε την
βασιλείαν και
τους προπάτορας αυτής,
τους Μεγάλους Κομνηνούς, η
Αυτοκράτειρα Ελένη.
Περιφρονήσασα την προσταγήν του Μωάμεθ, ενδεδυμένη τρίχινον ένδυμα,
φέρουσα σκαπάνην εις
τας χείρας πηγαίνει εις τον τόπον
του σφαγιασμού των τέκνων και
φιλτάτων αυτής, ορύσσει βόθρον
και μένει εκεί νύκτα και
ημέραν ακίνητος,
ως η Νιόβη
του Ελληνικού Μεσαίωνος δια
ν’ αποδιώκη τους κύνας και
τα σαρκοβόρα όρνεα
μακράν από τα πτώματα.
Αδαμάντιος
Αδαμαντίου
Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
[ το άρθρο του
Αδαμάντιου Αδαμαντίου
«Οι μεγάλοι
Κομνηνοί της Τραπεζούντος»
δημοσιεύθηκε στο περ.
«Ελληνικά
Χρονικά»,
Αθήναι,
( διευθυντής Άριστος Καμπάνης),
Έτος Α’, τεύχος 3, 1 Ιουνίου 1916, σ.
190-196.
Το άρθρο γράφθηκε όταν ο τσαρικός στρατός
κατά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο
κατέλαβε την Τραπεζούντα,
και εισήλθε ως είδος απελευθερωτή.
Εδώ επιλεγέντα χωρία του άρθρου.
Το πρωτότυπο άρθρο σε πολυτονικό. ]
Λόγος Έμφρων
logosemfron.blogspot.com