Π. Γ. Παπακωνσταντίνου
«ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ»
άρθρο
1907
Η
ιατρική εν τη λατρεία του Ασκληπιού
Η ιατρική έκπαλαι συνεδέθη μετά της λατρείας του Ασκληπιού, εν ή εστερεώθη
διά της πίστεως του λαού και της αρχαίας παραδόσεως. Εξηγείται δε ο
συνδυασμός ούτος εξ αυτής ταύτης της υποστάσεως του λατρευομένου θεού εκδηλουμένης
εν τη απολαύσει υγιούς φύσεως, καθαρού των ορέων αέρος, δροσερών υδάτων, ιλαρού
του ηλίου φωτός, ό υπεμφαίνει και αυτό το όνομα του πατρός του Ασκληπιού
Απόλλωνος, πράγματα τα οποία σπουδαίως υποβοηθούσι το έργον της ιατρικής.
Τον καθαρόν δε τούτον αέρα και τας ζωογόνους του ηλίου ακτίνας ποθούντες
οι αρχαίοι Έλληνες, ίδρυον τα Ασκληπιεία κατά την μαρτυρίαν του Πλουτάρχου
(Ήθ. 286 D) επί τόπων υψηλών και καθαρών.
Οι αρχαιότατοι ιατροί είναι συνήθως χειρούργοι,
ως ο Ομηρικός των θεών ιατρός Παιήων και οι Ασκληπιάδαι.
Και ο μεν Παιήων είναι πατήρ όλων των ιατρών (Οδυσ. δ 232), ο δε Ασκληπιός, ο
«αμύμων ιητήρ» καθ’ Όμηρον (Δ 194), είναι πατήρ των Ασκληπιαδών Ποδαλειρίου και Μαχάονος
εκ της Θεσσαλικής Τρίκκης εις Τροίαν απερχομένων ( Ιλ. Β 732).
Εθεράπευον δε οι περί την σωτηριώδη τούτην του Ασκληπιού τέχνην
διατρίβοντες κυρίως πληγάς
κόπτοντες και αποκαθαίροντες τα σεσηπότα, εφαρμόζοντες επιθέματα και επάγοντες
επωδάς, αίτινες είναι αυτά τα σημερινά «διαβάσματα» των ιερέων ή ιμάμιδων, εις
ά καταφεύγουσι πολλάκις δεισιδαιμονούντες οι πάσχοντες.
Ώστε η ιατρική αυτών ενέργεια είνε εξωτερική, είτε διότι δεν εδόθη
ευκαιρία να
μνημονευθή υπό των παλαιών συγγραφέων η δι’ εσωτερικών φαρμάκων ενέργεια
αυτών, είτε διότι δεν είχεν εισέτι κατανοηθή η χρήσις αυτών.
Μετά ταύτα εν τη Αιθιοπίδι του Αρκτίνου παρίσταται ο μεν Ασκληπιάδης
Μαχάων ως εκπρόσωπος της χειρουργικής, ο δε Ποδαλείριος ως εκπρόσωπος της παθολογίας,
αυτός διαγνούς την μανίαν του Αίαντος.
Ο Πίνδαρος (Π Γ' 51) περιγράφει την ιατρικήν του Ασκληπιού ενέργειαν επί
πασχόντων εκ πληγών και
πυρετών γινομένων δι’ επωδών, δια φαρμάκων εσωτερικώς λαμβανομένων, δια βοτάνων
καταπλασματικώς επιτιθεμένων και δια τομών.
Εις τα μέσα
ταύτα επιπροστίθεται συν τω χρόνω και η μέθοδος της δι’ εγκοιμήσεως θεραπείας, ής
γίνεται μνεία το πρώτον παρ’ Αριστοφάνει (Σφηκ. 122 / Πλουτ. 653
εξ.), και ής τινος όμως η χρήσις προϋπήρχε μάλιστα δε εν τοις ιεροίς του Αμφιαράου
εν Θήβαις και Ωρωπώ.
Οψιαίτερον καθιερούται η εγκοίμησις εις πάντα τα ιερά του Ασκληπιού, άπερ απεδέξαντο
αυτήν, εί και υπό την έποψιν
ταύτην ο Αλεξανδρηνός Σέραπις ανθημιλλάτο προς τον Ασκληπιόν. Και παρέσχε μεν η
εγκοίμησις αφορμήν προς πολλάς δεισιδαιμονίας, ών βρίθουσιν
οι λόγοι του ρήτορος Αριστείδου, και η παρά Λουκιανώ ιστορία του
Ψευδοπροφήτου Αλεξάνδρου, αι δεισιδαιμονίαι όμως αύται εν τοις μετέπειτα
μάλιστα χρόνοις, καθ’ ούς τα μεν θαύματα ήσαν συχνά, αι δε θεραπείαι σπάνιαι,
συνετέλεσαν μάλλον προς έξαρσιν ή προς βλάβην της του Ασκληπιού υπολήψεως, ήτις
και κορυφούται επί των χρόνων της παρακμής.
Διό και ο Ασκληπιός αποκαλείται ο κατ’ εξοχήν
«Σωτήρ», όστις άγει και φέρει τα πάντα και είνε κατά τον Αριστείδην (I 64 Dind)
φύλαξ και αυτών των αθανάτων. Και διά τούτο ευλόγως αποκαλείται (Sallet Numism
Zeitschr V 330 εξής) «εύκολος
παγκρατίδης και φιναίος».
Σύμβολα
του Ασκληπιού
Το αρχαιότατον και συνηθέστατον του Ασκληπιού σύμβολον ήν ο όφις, όν
ο νεαρός θεός προσελκύει εις εαυτόν ανά τας φάραγγας του όρους Πηλίου (Σχολ.
Νικάνδρου Θηριακ. 438).
Υπεδήλου δε ίσως την αυτανανέωσιν (Σχολ. Αριστοφ. Πλουτ. 733. Ηρώνδας IV 90.
Welcker Gr. Gotterl II 737).
Τα αρχαιότατα
έργα της τέχνης παρίστων τον όφιν ελεύθερον και ανεξάρτητον από του Ασκληπιού εν
ησυχία δε παρ’ αυτόν κατακείμενον ή εν κινήσει με ηνωρθωμένην
κεφαλήν. Συν τη παρόδω όμως των χρόνων ο όφις άρχεται περιελισσόμενος περί την
βακτηρίαν του θεού και ούτω συνενούμενος μετ’ αυτού, ώστε
διαμνημονεύεται οψιαίτερον και αυτός ο Ασκληπιός υπό μορφήν δράκοντος εξ Επιδαύρου
εις Σικυώνα μετακομιζόμενος (Παυσ. II 10 3).
Έτερον σύμβολον του Ασκληπιού προς παράστασιν της θείας αυτού δυνάμεως ήν
σπανιότερον μεν το σκήπτρον, αναφαινόμενον ιδίως εις έργα γλυπτικά παριστώντα
τον θεόν επί θρόνου καθήμενον, συχνότερον δέ η βακτηρία η μέχρι μασχάλης ανυψουμένη
ή και βραχυτέρα το μέγεθος ούσα.
Η δέ φράσις «ανάληψις
της βακτηρίας» (Ψευδοϊπποκράτους επιστ. XI) ίσως υπεμφαίνει, ότι ο
σωτηριώδης θεός αναλαμβάνει την βακτηρίαν, ίνα μεταβή από τόπου εις τόπον και
επιδαψιλεύση τοις πάσχουσι τα ευεργετήματα.
Τρίτον σύμβολον του
θεού είνε το τρύβλιον, εν ώ εμβάλλεται το σωτήριον κατά των νόσων φάρμακον.
Τέταρτον δε ο κύων αναφαινόμενος επί συμμαχικών νομισμάτων των
Μαγνήτων (Head ΙΙ Ν 256), εικονιζόντων τον θεόν νεαρόν μετά σκήπτρου, οφιειδούς
βακτηρίας και κυνός.
Τοιούτον ήν και το περίπυστον εκ χρυσού και ελέφαντος άγαλμα Ασκληπιού,
έργον του Παρίου Θρασυμήδους, όπερ
παρίστη τον θεόν επί θρόνου καθήμενον και βακτηρίαν κρατούντα, την δε ετέραν
των χειρών έχοντα υπέρ την κεφαλήν του δράκοντος, πεποίηται δε και
κύων παρακατακείμενος (Παυσ. II 27, 2.)
Παράστασις
του Ασκληπιού εν τη γλυπτική
Τα αγάλματα του θεού Ασκληπιού, τα ανακείμενα εις τους εν Τρίκκη,
Επιδαύρω, Κω και Περγάμω ναούς, εκ χρυσού και ελέφαντος πεποιημένα, παρίστων
τον μεν θεόν συνήθως καθήμενον επί θρόνου, τον δέ όφιν παρ’ αυτόν πίνοντα ή εσθίοντα εκ του τρυβλίου.
Έτερα γλυπτά έργα παρίστων αυτόν, τα μέν ιστάμενον απλώς, τα δέ μελετώντα.
Ήν δέ ο Ασκληπιός συνήθως πωγωνοφόρος
και προσόμοιος τω Διΐ με χαρακτηριστικά όμως ηπιώτερα και θέσιν σώματος απλουστέραν. Εφόρει δε τον φιλοσοφικόν
μανδύαν και ταινίαν περί την κεφαλήν εν είδει διαδήματος (Καββαδ. Fouilles
d’Epid. I Πιν. IX 22-24)
αντ’ αυτής δέ και στέφανον δάφνης (Εφημ. αρχ. 1894 Πιν. I αριθ. 2), έτι δέ και στέφανον πίτυος (Friederichs
Gerote u Bronzen αριθ. 1846 b).
Προσφιλή δε καθ’ όλου δένδρα τω Ασκληπιώ ήσαν η κυπάρισσος, η πίτυς, ής
τον καρπόν φέρει επί της χειρός (Παυσ. II 10, 3) και η ελαία φυομένη περί τους βωμούς αυτού (Παυσ. III 23, 7).
Εις τινα ιερά ήσαν αγάλματα Ασκληπιού εν νεανική μορφή, οίον ήν το εκ
χρυσού και ελέφαντος αγένειον άγαλμα του θεού τούτου εν Σικυώνι, έργον
Καλάμιδος (Παυσ. II 10, 3) και το εν Γόρτυνι, πόλει της Αρκαδίας ανακείμενον εν
τω ναώ του Ασκληπιού άγαλμα αυτού ουκ έχον
πω γένεια, ως και άγαλμα Υγιείας (Παυσ. VIII
28, 1).
Τα δε νυν πολυπληθή υπάρχοντα αγάλματα Ασκληπιού,
ών εκλογήν σχετιζομένην προς πάντα τον περί Ασκληπιόν
κύκλον, εποίησεν ο Mueller-Wieseler (D A Κ II 759-795), εμφαίνουσι τα πλείστα
τύπον τινά αναπτυχθέντα εκ του ιδεώδους
τύπου του Διός, όστις φαίνεται μορφωθείς κατά την Δ’ π. X. εκατονταετηρίδα.
Ιδιαζούσης μάλιστα ωραιότητος είναι μία κεφαλή Ασκληπιού εν Μήλω ανευρεθείσα,
και εν τω Βρετανικώ νυν Μουσείω ανακειμένη,
ής έκτυπον δημοσιεύει ο Overbeck (Atlas der Kunstmythol II Taf II. 12), και ήν ένιοι θεωρούσιν ως κεφαλήν ουχί Ασκληπιού αλλά Διός.
Περί τον Ασκληπιόν παρίσταντο το πάλαι πολλά πρόσωπα, άνδρες και γυναίκες, ών γνωριμωτάτη είναι η Ηπιόνη,
δηλ. η Παυσίπονος, ήτις εν Επιδαύρω ίσχυεν ως σύζυγος αυτού (Παυσ. II 29, 1), εξ
ής γεννά κατ’ Αριστείδην Μιλήσιον εν τω περί Κνίδου συγγράμματι (απ. 22, πρβλ.
Εχολ. Πινδ. Π Γ' 14) τους Ασκληπιάδας
Ποδαλείριον καί Μαχάονα, ούς ο ρήτωρ Αριστείδης αποκαλεί μονίμους συνοδούς και
προδρόμους του πατρός.
Άλλο μετά την Ηπιόνην γυναικείον πρόσωπον διαμνημονευόμενον είναι η Υγίεια, συνήθως μεν θυγάτηρ,
ενίοτε δε
και σύζυγος του Ασκληπιού (Ηρώνδας
IV 4), ήτις μετά τον
Απόλλωνα και τον
Ασκληπιόν τα μάλιστα ελατρεύετο κατά
τε Επίδαυρον και κατά
πάντα σχεδόν τα εν Πελοποννήσω ιερά του Ασκληπιού. Διό και «Σώτειρα και αλεξίπονος» επονομάζεται
(Καββαδ. Fouilles d’Epid. 20, 69,
78, 82, 134, 142, 159, 250. Έφημ. άρχ. I 149 II 24).
Η παλαιά σμίλη απετύπωσεν επί του
μαρμάρου νεαράν και δροσοβριθή εικόνα
Υγιείας, η δέ ποιητική μούσα, ήτις εφαντάσθη αυτήν ιλαρώς μειδιώσαν με οφθαλμούς ακτινοβόλους, αποκαλεί αυτήν
«πρεσβίσταν
μακάρων» (Λικύμνιος Χίος απ.4 Β),
«θρόνων σεμνών Απόλλωνος βασιλείαν ποθεινήν» και «πραυγέλων
Υγίειαν» (Wilamowitz Isyllos 192).
Ελατρευετο δε
εκ παλαιοτάτων χρόνων και εν τω εν Αθήναις Ασκληπιείω.
Έτερα γυναικεία
πρόσωπα της αυτής ακολουθίας
είνε η
Ιασώ, Πανάκεια, Αίγλη, Ακεσώ, αίτινες ομοίως αποκαλούνται θυγατέρες Ασκληπιού.
Μεταξύ δε των ανδρικών προσώπων, των
προμαρτούντων τω Ασκληπιώ, γνωριμώτατος είνε ο Τελεσφόρος, ως απεκαλείτο εν
Περγάμω, δαίμων της αναρρώσεως, όστις εν γλυπτικαίς παραστάσεσιν αναφαίνεται ως
μικρά τις μορφή, περιειλιγμένη εντός παχέος μανδύου και επί κεφαλής έχουσαν
θερμόν πιλίσκον. Είνε ζωηρά εικών αναρρωνύοντος ασθενούς. Εν Επιδαύρω εκαλείτο
η μικρά αύτη μορφή Άκεσις, ήτοι θεραπεία, εν δε Τιτάνη επί της περιοχής
της Σικυώνος, όπου επίσης υπήρχεν Ασκληπιείον (Παυσανίας. ΙΙ 11, 6-7), εκαλείτο
Ευμαρίων,
τουτέστι δαίμων της ευημερίας, αλλαχού δε Δάρρων, ήτοι Θάρρων.
Τελευταίον μεταξύ των Θεών τούτων συχνάκις
αναφαίνεται και η Αθηνά λατρευομένη ως θεότης του αγνού, ιλαρού και τρέφοντος αέρος,
ήτις διά τούτο εταυτίζετο μετά της Υγιείας ( Preller-Robert Gr. Mythol I έκδ. 4, σ. 527).
[ το άρθρο
του Π.Γ. Παπακωνσταντίνου,
(καθηγητή εν τη Μεγάλη του Γένους Σχολή),
«Ασκληπιός»
δημοσιεύθηκε στην ετήσια έκδοση
«Ακτίνες Εικονογραφημένον
Ημερολόγιον του δισέκτου έτους 1908»,
Εν Κωνσταντινουπόλει, 1907, σ. 97-118.
Το πρωτότυπο σε πολυτονικό.
Εδώ παρουσιάσθηκαν τα τμήματα του άρθρου (6,7,8).
Η δομή του πλήρους άρθρου «Ασκληπιός»:
/ - (εισαγωγή: ετυμολογία,
ο Ασκληπιός στη μυθολογία)
/ - Α. Κέντρον λατρείας του
Ασκληπιού εν Τρίκκη.
/ - Β. Κέντρον λατρείας του
Ασκληπιού εν Επιδαύρω.
/ - Γ. Κέντρον λατρείας του
Ασκληπιού εν Αθήναις.
/ - Δ. Κέντρον λατρείας του
Ασκληπιού εν Κώ.
/ - Ε, Κέντρον λατρείας του
Ασκληπιού εν Περγάμω.
/ - ΣΤ. Η ιατρική εν τη λατρεία του
Ασκληπιού.
/ - Ζ. Σύμβολα Ασκληπιού.
/ - Η. Παράστασις του Ασκληπιού εν
τη γλυπτική.
/ - Θ. Ιάματα Ασκληπιού. ]
Λόγος Έμφρων