Γεώργιος Φιλάρετος "Ασπασία η Μιλησία" (απόσπασμα από διάλεξη του 1901) Αρχαιογνωσία

 


Γεώργιος Φιλάρετος

« Ασπασία η Μιλησία »

απόσπασμα από διάλεξη 1901

δημοσίευση περ. «Ποικίλη Στοά» 1912

Αρχαιογνωσία

 

 

 

Ασπασία η Μιλησία

 

   Ο Περικλής ήτο, κατά τον Θουκυδίδην, «ανήρ κατ' εκείνον τόν χρόνον πρώτος 'Αθηναίων λέγειν τε καί πράσσειν δυνατώτατος».

 [ Θουκυδίδου α' 139. ]

 

    Της αφθίτου δόξης αυτού μέγα ελατήοιον υπήρξεν η πειστική ευγλωττία, δι' ής ενίκα κατά κράτος τους αντιπάλους αυτού καϊ εγένετο το ίνδαλμα του αθηναϊκού λαού. Την ρητορικήν αυτού δεινότητα έν συναυλία συνομολογούσαν επιστήθιοι φίλοι και ασπονδότατοι εχθροί αυτού, εν οις καϊ ο 'Αριστοφάνης εις τους «Αχαρνής» του, όστις διά του Δικαιοπόλιδος λέγει;

«'Εντεύθεν οργή Περικλέης ουλύμπιος

ήστραπτεν, εβρόντα, ξυνεκύκα τήν Ελλάδα»

    [ Αριστοφάνους, Αχαρνής, στ. 500-501.]

 

 

    Οι εκ των αρχαιοτήτων υπέρ των γυναικών συλλέγοντες τίτλους υπηρεσιών βεβαίως δεν αγνοούσιν, ότι κατά τινας διαδόσεις ο γιγάντειος ανήρ τας αστραπάς και τας βροντάς της ρητορείας του εσφυρηλάτησεν ή, ακριβέστερον, εδιδάχθη υπό γυναίκας, προικισθείσης μέν υπό του Διός δι'χαρών. τα ουράνια έργα του, ανηκούσης όμως εις τον ελαφρόν γνναικείον κόσσρον .

    Η γυνή αυτή, διαδραματίσασα εν τη ιστορία της ανθρωπότητος πρόσωπον ίσως υπό τινα έποψιν σπουδαιότερον πολλών βασιλισσών, αναμφιβόλως δ' υπέρτερον πολλών βασιλέων καϊ αυτοκρατόρων —χωρίς να θέση επί του μετώπου της στέμμα — είναι η περιλάλητος Ασπασία η Μιλησία.

   Είναι η γυνή εκείνη, περί ής εκ διαμέτρου αντίθετοι διετυπώθησαν κρίσεις.

   Κατά τους μέν ήτο έξοχος διδάσκαλος, παρ' ής αυτός ο Περικλής εδιδάχθη την ρητορικήν, δημηγορίας δέ τινας αυτού καϊ παρεσκεύασεν ή επεθεώρησεν μεθ' ής αυτός ο δαιμόνιος καϊ ηθικώτατος Σωκράτης λίαν ευαρέστως συνδιελέγετο περί φιλοσοφίας· παρ' ής ο 'Αλκιβιάδης, νεανίσκος ών, έλαβεν ουκ ολίγα διδάγματα· εκείνη εν τέλει, ήτις ενέπνευσε μεν τους καλλιτέχνας της Περικλείου εποχής εις δημιουργίαν των αθανάτων αριστουργημάτων, πρώτη δ' ελληνοστω. γυναικείας χειραφετήσεως.

   Κατά τους δέ ήτο της 'Αφροδίτης ιέρεια, ευφυής καϊ εύγλωττος, χάριν της οποίας εκηρύχθησαν οι κατά των Σαμίων καϊ κατά των Πελοποννησίων πόλεμοι καϊ ήτις εισήγαγε την τρυφήν και την ηδυπάθειαν εις την πόλιν της σεμνής θεάς. Κατ' αυτούς ο Περικλής, δεινώς εκ των θελγήτρων της Μιλησίας τρωθείς, εγένετο πασών των ερωτοτροπιών της όργανον.

   Άβυσσος χωρίζει τας δύο κρίσεις ! Τίς η ιστορική αλήθεια ;

 

   Ο δαφνηφόρος εκείνος νικητής, όστις, στρατηγών καϊ ναυαρχών εννέα έστησε τρόπαια, επί τοσούτον άρα γε εγένετο αιχμάλωτος της καρδίας γυναικός, ώστε, καίπερ υπό δοξοκομπίας , κατά τους ποιητάς, πάσχων, αυτήνν την; Χάριν αστάτου γυναίου τοσούτον επιπολαίως πρόσφορον παρεσκεύασε διά τους συκοφάντας έδαφος καϊ προέταξε το ευγενές καϊ γενναίον στήθος του εις τα ιοβόλα των αντιπάλων βέλη; Οπόσην άρα γε είχε γοητεία καϊ δύναμιν η Μιλησία 'Αφροδίτη, ήτις εύρε τοσούτον ευστόχως το τρωτόν μέρος της μεγάλης καρδίας του θύματός της ;

 

   Προδήλως δυσερεύνητος είναι ο πολυκύμαντος του Περικλέους και της 'Ασπασίας βίος, μάλιστα δέ ο ιδιωτικός. Διότι οι αντίπαλοι του μεγάλου 'Αθηναίου καί αι αντίζηλοι της Μιλησίας εγκαίρως καί τεχνηέντως ειργάσθησαν, ίνα σκοτίσωσι τας πηγάς, εξ ων οι ιστορικοί ήντλησαν. Τινές δέ των μεταγενεστέρων μετά πολλής επιπολαιότητος έδωκαν ιστορικήν αξιοπιστίαν εις τους ποιητάς καϊ εις τους σατυρογράφους, οίτινες τω καιρώ εκείνω εξετέλουν καθήκοντα εφημεριδογράφων, φανατικώς υπέρ της επικρατήσεως του κόμματος των εργασθέντων. Πολλοί αυτών εκ πατριωτικού καθήκοντος διηρμήνευον το φρόνημα της κοινής γνώμης, αλλ' ως ούτοι αντιλαμβάνοντο αυτό . προέτεινον τά τή πατρίδι συμφέροντα, αλλά πάντοτε ως ηρέσκοντο να θεωρώσιν αυτά.

   Δέν έλειψαν όμως και οι λιβελλογράφοι, αναβιβάσαντες εν τη θεατρική σκηνή τας τερθρείας και τας βωμολοχίας των τριόδων. Ότε δέ ο Περικλής ένεκα των παρεκτροπών ιδίως του Κρατίνου ηναγκάσθη χάριν της δημοσίας τάξεως να προτείνει την περιστολήν της ποιητικής ακολασίας, τότε δή τότε ούτοι, εκμανέντες, ουδέ το άσυλον του πρώτου πολίτου των 'Αθηναίων εσεβάσθησαν. Αλλ' ο ψηφισθείς τω 440 π.Χ. νόμος, δι' ού απηγορεύετο το ονομαστί κωμωδείν , κατηργήθη μετά τριετίαν.

 

    Τοσούτον εξέχουσα εγένετο η μορφή του Περικλέους, ώστε κατ' αυτού καί των περί αυτόν φυσικώς εξετοξεύοντο τα βέλη του φθόνου και της συκοφαντίας. Η άσπις της αρετής και της παροιμιώδους αφιλοκερδείας του διετήρησαν αυτόν άτρωτον.  Αλλ' οι αμείλικτοι κατήγοροι μεγάλας έρριψαν αμφιβολίας περί των περιστοιχούντων αυτόν προσώπων. Πρωτίστως δ' επί της συμπαθούς μέν καϊ ευφυούς, αλλ' υπόπτου οπωσδήποτε φυσιογνωμίας της ερατεινής συντρόφου του έμειναν κηλίδες τινες, άς μάτην οι νεώτεροι αγωνίζονται να εξαλείψωσι καθολοκληρίαν.

   Ο Πλούταρχος ακριβώς εξήγησε τα πολλά και ποικίλα προς ανεύρεσιν της ιστορικής αληθείας προσκόμματα. Διότι αύτη σκοτίζεται μέν ένεκα φθόνου καϊ δυσμενείας, παραμορφούται δ' ένεκα χάριτος καϊ κολακείας.

 

   Καί όμως ανέφικτον δεν είναι να διαλυθεί η σκότη του ψεύδους υπό του ιστορικού φωτός διά ψυχροτέρας των συγχρόνων του Περικλέους ποιητών εξετάσεων, αφού κατά την ιδίαν εποχήν έζησαν και άλλοι συγγραφείς κύρους αναμφισβητήτου.

   Αλλ' αναφύονται και άλλαι δυσχέρειαι. Πρό παντός λεπτομέρειαι τινες του βίου της 'Ασπασίας και των συναδέλφων της, ουδέ κεκαλυμμέναι διά φύλλων συκής θα ηδύνατο εν ακριβεία να εκτεθώσιν (εκτός εάν ελαμβάνετο η κατά την παράστασιν των «Νεφελών» πρόνοια, όπως γείνη και διάλεξες).

   Δεν είναι εν τούτοις ορθόν καϊ ν' αποσιωπηθώσιν εντελώς τα κοινώς άλλως τε πασίγνωστα ιστορικά γεγονότα, βεβαίως εν μέτρο αναλόγω.

   Υπάρχει όμως σκόπελος κινδυνωδέστερος; Η άπειρος πληθύς των δυσκόλως συνοψιζομένων έργων περί των δύο ηρώων του Ε΄ αιώνος π.Χ., καίτοι εγώ κυρίως θέλω βασισθή εις την απ' ευθείας των αρχαίων συγγραφέων ιδίαν μου μελέτην.

    Αλλά καιρός είναι να εισέλθωμεν εις τινας λεπτομέρεια του ιδιωτικού βίου του Περικλέους, μάλιστα δε του συζυγικού, και τι πλέον να ερευνήσωμεν κατ' ανάγκην και αυτούς τους έρωτάς του. Η μετ' αδιακρισίας ακριτομυθία των συγχρόνων του μεγάλου 'Αθηναίου ποιητών διέρρηξε το παραπέτασμα του οικογενειακού αυτού ασύλου.

   Η πρώτη αξία λόγου παρατήρησις είναι, ότι ο Περικλής ήλθεν εις γάμον μετά γυναικός εξ ευγενούς γένους και συγγενούς  του, μεθ' ής απέκτησε δύο υιούς, τον Ξάνθιππον και τον Πάραλον.  Τα περί αυτής όμως πάντα εισίν άγνωστα εν τη ιστορία, ήτις δεν διετήρησεν «ουδέ το όνομα» της νομίμου συζύγου του Περικλεούς, ενώ όλως τουναντίον περί της ερωμένης αυτού αρχαιότεροι και νεώτεροι συγγραφείς πάμπολλα έγραψαν βιβλία σχεδόν εις όλας τας γλώσσας και καθ' όλα τα εποχά!

   Γνωρίζομεν μόνον, ότι η γυνή του Ιππονίκου, μεθ' ής ούτος απέκτησεν υιόν, τον πολυτάλαντον Καλλίαν, συνεζεύχθη εις δεύτερον γάμον μετά του Περικλέους. Εκ του ονόματος του πρώτου συζύγου της φαίνεται παραπλανηθείς ο Baudry [ Dictionnaire des antiquites grecques et romaines par Daremberg et Saglio λέξις Divortium ] εσφαλμένω; ονομάζει αυτήν Ιππονίκην, ενώ ουδείς καί των υπ' αυτού του ιδίου μνημονευομένων αρχαίων συγγραφέων βεβαιοί τούτο.

   Η μετά του Περικλέους συμβίωσις δεν ήτο πολύ ευχάριστος δι' αμφοτέρους. Η ασυμφωνία του χαοακτήρου βεβαίως συνετέλεσεν εις τούτο. Αλλά πληγή βαθυτέρα επήνεγε τελείαν ρήξιν των συζυγικών σχέσεων.

 

   Η πεζότης του συζυγικού βίου εν Αθήναις εγένετο αφορμή της αναπτύξεως του θεσμού των παλλακών μικρόν δέ κατά μικρόν εισήχθη καϊ ο συρμός, όπως οι σύζυγοι απροκαλύπτως έχωσι καϊ φίλας, συντρόφους, προς συμπλήρωσιν των ατελειών, αίτινες τοιούτον γάμου τότε υπάρχουσα. είχον μείζονα μόρφωσιν καϊ διανοητικήν ανάπτυξιν.

   Εις τόν κοινωνικόν τούτον νεωτερισμόν το σύνθημα έδωκεν η Μίλητος, ένθα ο πλούτος είχεν εισαγάγει την τρυφήν καϊ την πολυτέλειαν, μετ' αυτών δε —ώς συνήθως— καϊ την χαλάρωσιν των ηθών. Εν τοις Παρισίοις εκείνοις της Μικράς Ασίας η γυνή ανετρέφετο καϊ εξεπαιδεύετο, μόνον όπως θέλγη, προσελκύουσα θαυμαστός, ούχί δέ ως εν Άθήναις, ίνα φυλάττη τον οίκον οιονεί ως δούλη του συζύγου. Αλλά δεν έλειπον καί τότε αι εξαιρέσεις, καθ' άς αύτη ήτο τύραννος του συζύγου, εάν κρίνωμεν από τα άθλια της Ξανθίππης, ήτις, κατά τον Αθήναιον, εν ταις  στιγμαίς της οργής της — αίτινες δεν ήσαν σπάνιαι — και νιπτήρας έχυνε κατά της κεφαλής. [Αθηναίου ε, 61]

   Είχεν ήδη καταστή διάσημος η εκ Μιλήτου μηδίζουσα Θαργηλία, δεκατέσσαρας τον αριθμόν διοικητάς πόλεων σαγηνεύσασα, πριν ή γένηται σύζυγος, εξ αριστεράς, ούτως ειπείν, χειρός και του Αντιόχου βασιλέως των Θεσσαλών, όνεις επί τινα χρόνον, μετά τον διεον θάνατόν του.

 

455 π.Χ. η Ασπασία εν Αθήναις

   Εν έτει δέ 455 π.Χ. ενεφανίσθη εις την αθηναϊκήν κοινωνίαν νεάνις εικοσαέτις, Μιλησία επίσης. Αύτη, μιμηθείσα εκείνην εν πολλοΐς, επέπρωτο σπουδαίως να επιδράσει επί του μέλλοντος των Ατθίδων, διότι πρώτη έλυσε τα δεσμά του ανδρικού ζυγού.

   Εκ Μιλήτου, ήτις εγέννησε καί ουκ ολίγους φιλοσόφους — ως τον Θάλητα, τον Αναξίμανδρον καϊ τον Άναξιμένην — μεγάλη τότε εγίγνετο εξαγωγή δι' Αθήνας καϊ διά Κόρινθον γυναικών, πνευματικώς ανεπτυγμένων, αίτινες διά των θελγήτρων καϊ των χαρίτων μορφωθέντων όμως διά της. κρατούντας εν κτηνώδει υποδουλώσει τας συζύγους των.

   Άγνωστον αν η θυγάτηρ του Αξιόχου ήτο ωραία, μή υπαρχούσης περί τούτου ιστορικής τίνος μαρτυρίας . υποτίθεται θελκτική τους τρόπους και εκ του βίου της αποδεικνύεται ευφυής και φιλόδοξος. Βεβαιωμένον όμως είναι υπό αξιοπίστων μαρτύρων, ότι η Ασπασία είχε μεγάλην φυσικήν ευγλωττίαν, ήν καϊ εκαλλιέργησεν εν τή εκμαθήσει της ρητορικής και εν τή ασκήσει της φιλοσοφίας.

   Ο Ξενοφών εν τω «Οικονομικώ» του τίθησιν εις το στόμα του Σωκράτους, διαλεγομένου μετά του Κριτοβούλου, περί του συζυγικού βίου υπό φιλοσοφικήν έποψιν τ' αναφορά: «Συστήσω δέ σοι εγώ τήν 'Ασπασίαν, ή επιστημονέστερον εμού σοι ταύτα πάντα. . . .»

[ Ξενοφώντος, Οικονομικός γ'. ]

   'Αλλά και ο θείος Πλάτων εν τω Μενεξένω , δευτεροτόκφ υιώ του Σωκράτους εκ της δευτέρας συζύγου του Μυρτούς, διαλεγόμενος μετά του πατρός του, παριστά ημίν ούδέν πλέον ούδ' έλαττον ή αυτόν τον δαιμόνιον Σωκράτητη ως μαθητή, λέγοντα προς τον υιόν του: «. . . ήπερ καί άλλους πολλούς και αγαθούς πεποίηκε ρήτορας, ένα δέ καί διαφέροντα των Ελλήνων, Περικλέα τον Ξανθίππου. . .»

   Καί αυτός όμως ο μισογύνης Ευριπίδης υπήρξε θαυμαστής της, αυτήν υπαινισσόμενος εις τινας στίχους της «Μηδείας» του.

[ Ευριπίδου, «Μήδεια», στ. 1071-9. ]

   Ο δέ Ηρόδικος, συγγραφεύς κατά τρεις αιώνας μεταγενέστερος της 'Ασπασίας, παριστά αυτήν καϊ ποιήτριαν, ​​αναφέρων καϊ τινας στίχους, ως υπ' αυτής ποιηθέντας, αλλ' ουδείς εκ των συγχρόνων συγγραφέων βεβαιοί τούτο, οι δέ νεώτεροι κριτικοί και το αμφισβητούσιν.

   Η επαγωγός γυνή δεν εδίδαξε φαίνεται τον επιφανέστατο μαθητήν, πρεσβύτερον αυτής κατά δύο δεκαετηρίδες, μόνον πώς να κεραυνοβολή εκ της Πνυκός τους αντιπάλους του. Η ψυχολογική κατάστασις του μαθητευομένου ήτο τοιαύτη ένεκα του ανουσίου συζυγικού βίου, ώστε λίαν ευκόλως ανέλαβεν αύτη να διδάξει αυτόν και την τέχνην του έρωτος. Ούτε ο νούς ούτε η καρδία του Περικλέους ηδύναντο να εύρωσιν ευχαρίστησιν εις τας συμπολίτιδάς του, αίτινες οσάκις δεν ησχολούντο εις την οικοκυροσύνην των, κατέτριβον τον χρόνον αυτών εις τον σωματικόν καλλωπισμόν. Ή ερωτοδιδάσκαλος — ως την αποκαλεί ο Αθήναιος — εθριάμβευσε, κατακτήσασα την καρδίαν του μαθητού, όστις εθαμβώθη υπό των διανοητικών προτερημάτων της νεήλυδος. Έκτοτε η Ασπασία, φαιδρύνουσα το πολυμέριμνον πνεύμα του, συμμετέσχε μέχρι του θανάτου του πάσης χαράς και πάσης λύπης αυτού.

 

   Ο Πλούταρχος, θέλων ν' αποδείξη τον βαθμόν του ερωτικού πάθους, υφ' ού εφλέγετο ο Περικλής, διετήρησε μέχρις ημών και την φήμην, ότι καθ' ημέραν, οσάκις εξήρχετο εις την αγοράν, καϊ οσάκις επανήρχετο εις τον οίκον, ησπάζετο την Ασπασία.  [Πλουτάρχου, Περικλής, 24]

   Αλλ' η Μιλησία από των πρώτων ημερών μεγάλας προσήνεγκεν αυτώ υπηρεσίας — βεβαίως ουχί τόσον ως διδάσκαλος της ρητορικής — τούτο οι πολλοί ορθώς αμφισβητούσιν — όσον διότι ρχρησίμευσεν ως αφορμή συνδέσμου όλων των διασήμων ανδρών της συγχρόνου εποχής. Αναμφισβήτητον είναι, ότι ο οίκος αυτής εγένετο το εντευκτήριον του εν Αθήναις πνευματικού και καλλιτεχνικού βίου. Ως εν λέσχη συνηντώντο εν αυτώ πάντες οι εν τοις γράμμασιν ή εν ταις τέχναις έξοχοι Αθηναίοι. Ωσεί εν συλλόγω των φιλοτέχνων, εκεί συνεζητούντο τα σχέδια του εξωραισμού των 'Αθηνών και του Πειραιώς. Εις την πολιτικήν αίθουσαν αυτής κατά πρώτον εκομίζοντο αι νεώτεραι εσωτερικάί καϊ αι εξωτερικαί ειδήσεις. Εκεί δέ καϊ εγίγνοντο ημιεπισήμως τρόπον τινά γνωστά τα νέα της ημέρας. Εκεί συνήρχοντο οι επίλεκτοι του κόμματος του Περικλέους, ελευθέρως συζητούντες τα πολιτικά και πολλάκις τα κοινωνικά ζητήματα. Ο οίκος αυτής ταχέως μετεμορφώθη εις Όλυμπον .

    Ο Αναξαγόρας, ο Ζήνων, ο Πρωταγόρας και αυτός έτι ο τότε νεαρός Σωκράτης ήντλουν σοφίαν εκ των διδαγμάτων της. Ο Ηρόδοτος εις τας αιθούσας αυτής συνέλεγε την ιστορικήν ύλην προς συγγραφή των περσικών πολέμων. Ο Σοφοκλής καϊ ο Ευριπίδης εκ των εν τω οίκω της 'Ασπασίας διαλέξεων ενεπνέοντο προς παρασκευήν των αριστουργημάτων των.

   Εκεί προσήρχοντο προς αναψυχήν καϊ διδασκαλίαν, ανταλλάσσοντες τας ιδέας των, ο συμπολίτης αυτής Ιππόδαμος, οι μουσικοδιδάσκαλοι Δάμων καϊ Πυθοκλείδης, οι ζωγράφοι Πολύγνωτος, Μίκων και Πάναινος, αρχιτέκτονες οίοι ο 'Ικτίνος, ο Καλλικράτης, ο Καλλικράτης Α και ο Μ. 'Αγοράκριτος. Εκεί ο πάντων των καλλιτεχνών επιφανέστατος Φειδίας. Το κέντρον εκείνο ήτο το πολιτικόν εντευκτήριον του κόμματος των φιλελευθέρων.

    Εν τω πανθέω εκείνω είς μόνον προίστατο πάντων: ο υπό φίλων καϊ αντιπάλων επονομασθείς «'Ολύμπιος», είτε διά το ύψος του πνεύματός του . είτε ένεκα των ουρανίων μνημείων, δι' ών εκαλλώπισε την Ακρόπολιν . είτε ένεκα των πολιτικών και των στρατιωτικών θριάμβων του, πιθανώτερον δ' ένεκα πάντων τούτων ομού.

   Η προσωνυμία αύτη πολλήν εχορήγησε τοις κωμικοίς ποιηταίς ύλην. Ο Κρατίνος, διακωμφδών αυτήν, ωνόμασε τον Περικλή «κεφαληγερέτην», άλλοι δε τον ωνόμασαν «Δία τών 'Αθηνών».

   Διεκρίνετο όμως ο μέγας ανήρ καϊ δι' άλλων προσωνυμιών, εκδηλουσών το επιφανές αυτού, ών αι πλείσται ουδενί άλλω απεδόθησαν.

   Ο Ξενοφών προς διάκρισιν από πάντα άλλον ομώνυμον ονομάζει αυτόν Περικλέα «τόν πάνυ» ήτοι τον γνωστότατον, τόν περίφημον  [ Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, ΙΙΙ, Ε, 1 ο Πλάτων τον αποκαλεί «φιλόσοφον» . ο Λουκιανός «Ολύμπιον θαυμασιώτατον»· ο Ερμογένης τον εχαρακτήριζε «περιφανώς δεινότατον» . ο 'Ισοκράτης τον εθεώρει «δημαγωγόν και ρήτορα άριστον» . ο 'Αριστοτέλης τώ έδωκε και αυτήν την επωνυμίαν του δικαίου Αριστείδου.

    Της δέ 'Ασπασίας επικρατέστερα επωνυμία είναι η υπό των σατυρικών δοθείσα, η της «Ήρας», καίτοι προσωνομάζετο ενίοτε «Δηϊάνειρα» καί άλλοτε  «'Ομφάλη», ως κρατούσα, υπό τα νεύματά της τον Ηρακλή αυτής, περιβεβλημένον γυναικείαν εσθήτα.

 

   Το σκάνδαλον στενών ερωτικών σχέσεων επιφανούς εγγάμου πολίτου — απροκαλύπτως εκδηλουμένων εν κοινωνία, εις ήν, προ της αφίξεως της Μιλησίας, αυστηρά εκράττουν περί οικογενείας αρχαί — φυσικόν ήτο να εξεγείρη την δημοσίαν συνείδησιν, δεξιώς εκμεταλλεύθησαν υπό των πολιτικών.

   Συναινέσει κοινή, μετά ενδεκαετή συμβίωσιν, ο Περικλής διεζεύχθη την σύζυγόν του, ήν διά συνεννοήσεως καϊ των συγγενών της συνέζευξε μετ' άλλου ανδρός, ούτινος όμως το όνομα είναι άγνωστον εν τη ιστορία καϊ μεθ' ού αύτη, το τριακοστόν τρίτον της ηλικίας της έτος άγήλουσας, ευθείας. 

[Δημοσθένους, Κατά Αφόβου, α, 5 / Δημοσθένους, Υπέρ Φορμίωνος, 8].  

   Ο Περικλής είχεν ήδη αποκτήσει μετά της 'Ασπασίας υιόν, τον ομώνυμόν του Περικλή. Μετά την λύσιν του νομίμου γάμου του κατά τινας μέν συνεζεύχθη εν δευτέρω γάμω την 'Ασπασίαν . κατ' άλλους δε συνεβίωσε μετ' αυτής εν σχέσει παλλακείας, καθόσον κατά ρητά του Αττικού δικαίου διατάξεις επί ποιναίς αυστηραίς απηγορεύετο ο γάμος μετ' αλλοδαπής. εν πάση περιπτώσει ο γάμος πολίτου προς ξένην δεν ανεγνωρίζετο έγκυρος, νόθα δ' ελογίζοντο τα εξ αυτού τέκνα.

[ Δημοσθένους, Κατά Νεαίρας, § 16. — 'Αριστοφάνους, 'Ορνεις στ. 1652. — 'Αριστοτέλους, Πολιτ. γ', § 3.5. — 'Αθηναίου ιγ', § 38. — Τίτου Λιβίου § 38. — Γαίου α', § 67. — Ουλπιανού, ε', § 4— 9. —Παύλου β, §   9 ].

     Το σκάνδαλον εμετριάσθη μέν κατά τον βαθμόν, δεν έξέλιπεν όμως, εχρησίμευσε δέ πάντοτε ως πηγή ανεξάντλητος σκωμμάτων καϊ επιθέσεων.

   Αλλά τα μεγάλα έργα αυτού, πολιτικά καϊ καλλιτεχνικά, καϊ ο κατά τα λοιπά άμεμπτος βίος του εκάλυπτον εν μέρει την ομολογουμένως σπουδαίαν παρεκτροπήν του.

 

 

 Ο Σαμιακός πόλεμος

(αποστασία των Σαμίων)

  Απασών των επαναστάσεων κατά της Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας σπουδαιότερα ήτο η των Σαμίων, αναφυείσα (τω 444 π.Χ.) ένεκα έριδος αυτών κατά των Μιλησίων χάριν της Πριήνης. Διότι οι Σάμιοι, κληθέντες υπό της μητροπόλεως, ηρνήθησαν να υποβάλουν, κατά τα νενομισμένα, τη διαφοράν των ενώπιον των εν 'Αθήναις αρχών. Αλλά, μετά εννεάμηνον πολιορκίαν υπό την αυτοπρόσωπον του νεφεληγερέτου ναυαρχίαν, οι στασιασταί υπετάγησαν. Η πάλη υπήρξε τοσούτο πεισματώδης, ώστε τους αιχμαλώτους οι μέν Σάμιοι εσφράγιζον είς τό μέτωπον διά γλαυκός, οι δε 'Αθηναίοι τούς Σαμίους διά σαμαίνης, ήτις ήτο είδος πλοίου σαμιακού. Η ήττα των Σαμίων υπήρξεν επονείδιστος καϊ άγαν ολεθρία.

   Οι ηττηθέντες, υποκινούμενοι υπό των ζηλοτυπούντων την αθηναϊκήν δόξαν επίστευσαν, ότι διά ψευδών διαδόσεων ήθελον σμικρύνη την αξίαν των νικητών. Δέν έδίστασαν νά διαφημίσωσιν, ότι ο Αθηναϊκοσαμιακός άγών δέν εγένετο χάριν των γενικών της πολιτείας συμφερόντων, αλλ' ένεκα προστασίας, ήν η 'Ασπασία ηθέλησε να χορηγήσει εις τους συμπατριώτας αυτής Μιλησίους. Ως   'Ομφάλη, δέσμιον έχουσα τόν Ηρακλή τών 'Αθηνών, έλεγον, ότι παρέσυρε τον στόλον αυτών εις χρηματοφάγον εμφύλιον πόλεμον.

   Το μίσος καί ο φθόνος ώθησαν τους σπερμολόγους εις τοσαύτην υπερβολήν, ώστε ούτοι διέσπειραν και την φήμην, ότι αυτοπροσώπως παρηκολούθησε τον αθηναϊκόν στόλον η Ασπασία μετά θιάσου αξιέραστων φίλων της — ελαφρών, εννοείται, ηθών της πατρίς διασκεδ. ! Τας πλείστας των φληναφιών τούτων, χαλκευθεισών υπό των δυσηρεστημένων κυρίως κατά του μη κολακεύοντος τον λαόν, ηξίωσαν δι' αναγραφής εν τοις έργοις των μεταγενέστερων Σάμιοι Δούρις και Άλεξις. Αλλ' ούδείς συγγραφεύς, σεβόμενος εαυτόν, ύπεστήριξε ποτέ σπουδαίως τα τοιαύτα. Ουδαμώς δε ο Θουκυδίδης καϊ ο Διόδωρος. Τουναντίον και οι μεταγενέστεροι, μάλιστα οι νεώτεροι κριτικοί, αποδεικνύουσιν, ότι λόγοι πολιτικοί υψίστων της πολιτείας συμφερόντων, και ιδίως οι της ηγεμονίας των 'Αθηναίων εν τω συμμαχικώ συνδέσμω, επέβαλον την διά των όπλων προστασίαν υπέρ των Μιλησίων, μεθοί καθ'ον. 'Αθηναίοι καϊ εις δύο άλλας προγενεστέρας εποχάς είχον παράσχη υπέρ αυτών την βοήθειάν των.

 

   Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Περικλέους, τα πάντα εκμεταλλευόμενοι, προσεταιρίζοντο τοιούτους αγύρτας, οίτινες συνέπραττον μετά δημοκόπων και συκοφαντών. Έν τη πρωτοπορεία πάντων τούτων έβάδιζον οι κωμικοί σατυρογράφοι Κρατίνος, Έρμιππος, Τηλεκλείδης καϊ Εύπολις.

   Εν τη επιθέσει, θρασύτερος πάντων ήτο ο Κρατίνος, προσωπικός φίλος του εξοστρακισθέντος Θουκυδίδου (πολιτικού αντιπάλου του Περικλέους). 'Ιδού και δείγμα της βωμολοχίας του :

«Ο Κρόνος ο πρεσβυγενής καϊ η στάσις, αλλήλοις μιγέντες,

τύραννον μέγαν έτεκον, όν κεφαληγερέτην επικαλοϋσιν οί θεοί» .

Καί αλλαχού :

«Τήν Ήραν 'Ασπασίαν τώ εγέννησε,

Τήν αναιδή εταίραν την αναίσχυντον» .

   Αι κυριώτεραι κατά του Περικλέους κατηγορία ήσαν, ότι εμερολήπτει δήθεν ύπέρ των φίλων του Πυριλάμπους, Χαρίνου και Μενίππου· ότι μάλιστα ένεκα τρυφερωτάτων σχέσεων αυτού μετά της συζύγου του στρατηγού Μενίππου επετράπη, παρά τα νενομισμένα του, παρά τα νενομισμένα του, να μην συγκεντρώσω. ότι ο Περικλής τοσούτον υπεδουλώθη εις τήν Ασπασίαν, ώστε δεν εδυσκολεύετο χάριν αυτής να θυσιάση την δόξαν των Αθηνών υπηνίσσοντο προσέτι, ότι παρωρμάτο υπ' αυτής να γείνη διά πραξικοπήματος και τύραννος.

 

 

 

Η γραφή ασεβείας κατά της Ασπασίας 

   Ήλθεν η σειρά της 'Ασπασίας του. Από της εν τη πόλει του Κέκροπου εμφανίσεως της γυναικός ταύτης εις δύο διηρέθησαν στρατόπεδα αι Αθηναίαι. Εις τό έν κρατερώς ημύνοντο υπέρ των πατρίων ηθών αι τυφλώς εις τα ρπιχώρια έθιμα εμμένουσαι. Εις το αντίθετον στρατόπεδον αραιώς πως εστρατολογούντο όσα δεν απώθησαν να οδηγηθούν υπό των συζύγων των εις τον οίκον της επαναστάσεως τον γυναικόκοσμον, διαλεγομένης περί των όρων της συζυγικής ευδαιμονίας. Μεταξύ των φιλοπροόδων ατθίδων βεβαίως εις την πρώτην γραμμήν εφαίνετο και η σύζυγος του στρατηγού Μενίππου.

   Ταύτα πάντα καί αι εν τη αιθούση της πολυθελγήτρου 'Ασπασίας γενόμεναι συζητήσεις έδωκαν αφορμήν εις τους ωρυόμενους κατά του Περικλέους να καταγγείλωσι την περιπαθώς παρ' αυτού αγαπωμένην διά του ποιητού Ερμίππου επί ασεβεία. Πλήν τούτου, τινές των περί αυτήν γυναικών εχρησίμευον καϊ ως υποδείγματα εις τους ζωγράφους καϊ εις τους σγαλματοποιούς. Καί τούτο έδωκε την ευκαιρίαν εις τον κατήγορον, όπως επαναλάβη και κατ' αυτής επίσης βδελυράς κατηγορίας, οίαι ήσαν αι κατά του Φειδίου.

   Εν τη δεινοτάτη ταύτη θέσει ευρεθείς ό Περικλής, ο ηγέτης του δημοκρατικού κόμματος, δεν εφυγάδευσεν, ως ευκόλως ηδύνατο, την υπόδικον εκ σεβασμού προς τους νόμους, καίτοι οι πολέμιοι εξήγησαν, ότι καϊ τούτο έπραξεν, ίνα μή χωρισθή αυτής. Ωδήγησε την Ασπασίαν εις το εδώλιον της κατηγορουμένης και παρ' αυτή, λαβών την θέσιν του συνηγόρου, χρησιμοποίησε την κεραυνοβόλο ευγλωττίαν του, όπως πατάξη τους συκοφάντας και απαλλάξη την κατηγορουμένην εκ της καταδίκης. Επέθυμε, φαίνεται, εν δημοσιότητα συνεδριάσει να καθαρίσει το μέτωπον της φίλης του εκ του στυγερού στίγματος, όπερ επεράθησαν να τή προσάψουν οι αμείλικτοι αντίπαλοί του.

    Ο κίνδυνος ήτο μέγας, διότι η καταδίκη εκείνης, επί τοιούτω μάλιστα βδελυρώ εγκλήματι, βεβαίως ήθελεν είσθαι και η ηθική καταδίκη του ιδίου.

   Απαραλλάκτως μετά έναν περίπου αιώνα ο μακεοονίζων Αισχίνης έν τή κατά του Κτησιφώντος δίκη έμμέσως κατεδίωκεν αυτόν τον Δημοσθένη, αυτοπροσώπως αναγκασθέντα, τω 330 π.Χ., να συνηγορεί υπέρ του αθωωθέντος κατηγορουμένου, διά του «περίτου, λόγων του κατηγορουμένου».

   Οι λόγοι του Περικλεούς, οι πείθοντες και συγκινούντες και αυτούς τους λίθους, δεν ήρκεσαν. Προ του εσχάτου κινδύνου καϊ ικεσίας προς τους δικαστάς πολλάς απηύθυνεν ού μήν αλλά καϊ δάκρυα ουκ ολίγα έχυσεν — ως λέγει ο Αισχίνης — καίτοι δεν εσυνείθιζεν ούτε να μειδιή ούτε να κλαίη. Πρώτον ήδη εθεάθη δακρύων αναξίως εαυτού καϊ εξηυτελίσθη ένεκα της προς την 'Ασπασίαν λατρείας του, μετά τοσαύτης υπερβολής φανερώσας τό άλλος τόσω φυσικόν καί τόσω ανθρώπινον τής καρδίας πάθος. Τούτο σφόδρα εσχολιάσθη, διότι πάντοτε ήτο κύριος του χαρακτήρος του.

   Η 'Ασπασία ηθωώθη . ούχ ήττον πλήγματα τοιαύτα αλλεπάλληλα σπουδαίως εσάλευσαν την υψικάρηνον δρυν. Δεν την κατέρριψαν όμως.

 

 

 

   Τα αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου είναι επαρκώς γνωστά, ιστορικώς εξηκριβωμένα και αναμφισβήτητα, ιδίως έκ της αριστοτεχνικής συγγραφής του Θουκυδίδου, του υιού του Ολόρου.

   Καί όμως ουκ ολίγαι κακαί γλώσσαι των συγχρόνων διέδωκαν αναιδώς, ότι ζωηροί 'Αθηναίοι απήγον εις το άστυ ωραίαν Μεγαρίτιδα. Οι δέ Μεγαρείς, αντεκδικούμενοι, ήρπασαν εκ του οίκου του Περικλέους δύο φίλες καϊ συνοίκους της 'Ασπασίας! Κατ' αυτούς η αρπαγή δύο ιερειών της 'Αφροδίτης υπήρξεν η μόνη casus belli μεταξύ 'Αθηναίων καί Λακεδαιμονίων, προστατών των Μεγαρέων.

   Υπάρχει όμως και άλλη διάδοσις, ής η ακρίβεια πάντοτε ημφισβητήθη, ότι τή προτάσει του Δρακοντίδου εξεδόθη ψήφισμα, δι' ου ο Περικλής υπεχρεώθη να δώση λόγον της χρηματικής διαχειρίσεώς του.  Προς αποφυγήν δέ τούτου παρώξυνε τας ήδη τεταμένας σχέσεις μετά των αντιπάλων, καί εντεύθεν επεταχύνθη ο Πελοποννησιακός πόλεμος.

   Τας φλυαρίας ταύτας των τότε αθηναϊκών καταγωγίων οι ποιηταί υιοθέτησαν. Ο δ' Εύπολις διά τούτο αποκαλεί ειρωνικώς τήν 'Ασπασίαν καί Ελένην. Ατυχώς και αυτός ο αληθώς επιφανής 'Αριστοφάνης εις τούς «Αχαρνής» του διά του Δικαιοπόλιδος, εξηγεί τα αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου λέγει:

« Σιμαίθαν τήν εταίραν εις τά Μέγαρα

κρασοπατέρες νέοι ήλθαν κ' έκλεψαν

κ' οί Μεγαρείς πονέσαντες, αντέκλεψαν

της 'Ασπασίας δύο εταιρίδια» .

 

 

 

 

   Τούς οφθαλμούς του Περικλέους, του μεγάλου 'Αθηναίου, άγοντος τότε, τω 429 π.Χ., το εξηκοστόν τέταρτον έτος της ήλικίας του, έκλεισε διά παντός η Ασπασία, η Μιλησία, μετά του νομιμοποιηθέντος υιού των, Περικλέους του νεωτέρου.

 

 

Μετά τον θάνατον του Περικλέους

 

   Αλλ'  η  'Ασπασία τί εγένετο ;

  Η 'Ασπασία βραχύν χρόνον διετέλεσεν εν χηρεία, συζευχθείσα ολίγον χρόνον μετά τον θάνατον του Περικλέους μετ' αγενούς μέν, πλουσίου δέ προβατοκαπήλου, του Λυσικλέους. 

   [ Πλουτάρχου, Περικλής, 24 ].

    Αλλ' η   'Ασπασία δεινώς ετιμωρήθη. Από τη στιγμή του ταπεινού διαβήματός της πίπτει αύθις εις τοιαύτην αφάνειαν, ώστε η ιστορία δεν γνωρίζει πλέον ούτε ποτέ ούτε που απέθανεν εκείνη, ήτις άλλοτε ήτο απανταχού σχεδόν το θέμα συζητήσεων και θαυμασμών.

 

 

  Γεώργιος Ν. Φιλάρετος

 

 

 

[ το κείμενο είναι επιλεγμένο απόσπασμα από διάλεξη στον «Παρνασσό» στα 1901.

 Ο τίτλος της διάλεξης «Απασία η Ήρα του Ολυμπίου Περικλέους»

  Ολόκληρη η μελέτη δημοσιεύθηκε στην περιοδική έκδοση «Ποικίλη Στοά» 1912.   ]

 

 

 

 

 

 

 

ΕΛΕΥΘΕΡΟΓΡΑΦΟΣ

ελευθερογράφος . blogspot . com

[ ανάρτηση 13 Απριλίου 2025 : 

Γεώργιος Φιλάρετος

« Ασπασία η Μιλησία »

απόσπασμα από διάλεξη 1901

δημοσίευση περ. «Ποικίλη Στοά» 1912

Αρχαιογνωσία ]

 

 

 

 

  αναπαραγωγή ανάρτησης

  

 

 

 

Λόγος Έμφρων

logosemfron . blogspot . com

[ ανάρτηση 15 Απριλίου 2025 :

Γεώργιος Φιλάρετος

« Ασπασία η Μιλησία »

απόσπασμα από διάλεξη 1901

δημοσίευση περ. «Ποικίλη Στοά» 1912 ]